Stikstof, een schadelijk element?

Door de protesten van de boeren zullen de meeste mensen stikstof nu waarschijnlijk koppelen aan veehouderijen. Toch is stikstof meer dan alleen een vervuilend chemisch element dat natuurschade oplevert. Sterker nog: de mens kan niet zonder dit element. Zonder stikstof kunnen we niet leven. In deze blog wordt daarom ingegaan waarom we stikstof nodig hebben, maar ook op het gevaar van een overschot in de natuur.

Weetjes over stikstof

Het scheikundig element stikstof wordt aangeduid met de N van nitrogeen. 78% van de lucht zoals wij die inademen bestaat uit stikstof in de vorm van N₂. Dat wil zeggen dat stikstof altijd in paren voorkomt wanneer het niet gebonden is aan andere scheikundige elementen. Het heeft als atoomnummer 7 en komt vooral voor als gas.
Stikstof kan zich echter ook binden met zuurstof tot stikstofoxiden, zoals stikstofmonoxide (NO) en stikstofdioxide (NO₂) en het kan zich ook binden met waterstof tot ammoniak (NH₃). De stikstofoxiden zijn afkomstig van verkeer, industrie en verbranding van fossiele brandstoffen. Ammoniak is afkomstig uit mest van dieren dat op het land wordt gebruikt als bemesting.
Pure stikstof zoals in de vorm van N₂ is niet schadelijk, maar in de vorm van stikstofoxiden of ammoniak kan het leiden tot een verminderde luchtkwaliteit en het uitsterven van bepaalde planten en bodemleven.

Stikstof onderdeel van eiwitten

Daarnaast is stikstof echter een belangrijk onderdeel van eiwitten. Trouwe lezeres van deze blog en anderen die zich al meer in voeding (gezondheid en biologie) hebben verdiept weten dat eiwitten zijn opgebouwd uit aminozuurketens. Aminozuren zijn opgebouwd uit de scheikundige elementen koolstof (C), waterstof (H), zuurstof (O) en stikstof (N). Het feit dat ze stikstof bevatten onderscheidt ze van andere voedingsstoffen. Eiwitten hebben in het lichaam een belangrijke functie als bouwstof, beschermende stof, regulerende stof, transportmiddel en afweerstoffen. Kortom zonder eiwitten zouden alle wezens niet in hun huidige vorm bestaan. Geen enkel wezen of plant kan bestaan zonder stikstof.

Stikstofbalans in het lichaam

Zoals in de vorige alinea benoemd zijn eiwitten belangrijke bouwstoffen van het lichaam. Geen enkel wezen kan er zonder. Wanneer mensen groeien, ziek zijn en/of herstellen van ziekte of verwondingen hebben ze meer eiwit nodig. Er wordt dan gestreefd naar een positieve stikstofbalans: er wordt dan meer stikstof in het lichaam opgenomen dan uitgescheiden. Als er echter sprake is van honger, ziekte, ernstig letsel, zoals grote brandwonden of een ernstig ontregelde diabetes kan dat leiden tot een negatieve stikstofbalans: er wordt dan meer lichaamsweefsel afgebroken dan er bijkomt. We spreken dan van een negatieve stikstofbalans.
De stikstofbalans kan in kaart worden gebracht door te noteren wat er gegeten en gedronken wordt en daaruit te berekenen hoeveel stikstof er ingenomen wordt. Vervolgens wordt er gedurende 24 uur urine verzameld en ook daarin wordt het totale stikstofgehalte gemeten. Het verschil tussen ingenomen en uitgescheiden stikstof zegt dan wat over de stikstofbalans.

Stikstof uit de voeding: meer plantaardig is nodig

Kijken we naar lichaamsweefsel dan is het duidelijk dat stikstof als onderdeel van lichaamsweefsel nuttig is. Eiwitrijke voedingsmiddelen zijn dan ook belangrijk om stikstof binnen te krijgen. Dat kan in de vorm van dierlijke producten, zoals vlees, melk, gevogelte, eieren, vis en schaal- en schelpdieren. Plantaardige bronnen, zoals peulvruchten, noten en graaneiwit zijn belangrijk voor de eiwitinname. Productie van dierlijke eiwitbronnen gaat echter ook gepaard met extra productie van dierlijke mest met de daarbij behorende ammoniakuitstoot. Wanneer we dus minder dierlijke eiwitbronnen gebruiken in de voeding en meer plantaardige eiwitten kan de productie van dierlijke eiwitbronnen afnemen. Toch is dat niet het hele verhaal…

Eerlijke prijzen nodig voor dierlijke producten

Wanneer de boer minder eiwitrijke voedingsmiddelen levert krijgt hij ook minder inkomen. Als dat inkomen verschrikkelijk hoog zou zijn zou de boer best wat kunnen missen, maar de ervaring leert dat de prijs die de boer ontvangt voor zijn producten in verhouding niet opweegt tegen de arbeid die hij/zij ervoor moet leveren. Vanaf de zeventiger jaren van de vorige eeuw werd sterk ingezet op schaalvergroting in het boerenbedrijf waardoor de lage beloningen voor de boer in stand gehouden konden worden. Het dwingen tot een lagere productie leidt dus tot een lager inkomen voor de boer. Daarom moet er tegelijkertijd ingezet worden op het uitbetalen van eerlijke prijzen aan boeren. Een eerlijke prijs voor de boer moet dan tegelijkertijd leiden tot minder grote boerenbedrijven en een lager productie.

Is het verhaal zo eenvoudig?

Nee, dat niet, maar een discussie over het stikstofbeleid waarbij ook gekeken wordt naar de gevolgen voor de boeren is broodnodig. Ook de burger moet meegaan in deze beweging, door meer plantaardig eiwitbronnen op het menu te zetten en de bereidheid om een eerlijke prijs voor de producten te betalen. Verder moet er dan gekeken worden hoe er minder “aan de strijkstok” blijft hangen in de verwerkingsketen tussen het leveren van de producten door de boer en het moment waarin het product in de winkelschappen licht.
De transportafstanden vanaf de boer met alle tussenstappen naar de winkel moeten verkort worden, zodat de stikstofuitstoot door vervoer ook kan afnemen. Er moet ook gekeken worden hoe de invoer van voedingsmiddelen uit het buitenland kan worden verminderd, want door minder (exotische) voedingsmiddelen in te voeren kan de stikstofuitstoot ook worden verlaagd.
Als laatste blijft het nodig om te investeren in innovatie om de stikstofuitstoot te verminderen, natuur te behouden en terug te winnen.
Als basis en doel geldt dat er ingezet moet worden op een goede inkomenszekerheid voor boeren en alle andere actoren in de voedselproductie. We zijn ook allemaal consument en hebben baat bij voedselzekerheid tegen een redelijke prijs.

Kortom:

Stikstof is een zeer nuttige stof, omdat het onderdeel is van alle lichaamseiwitten, maar te hoge stikstofuitstoot is schadelijk voor iedereen.
De inname van dierlijke eiwitten kan best verminderen waarbij er meer peulvruchten op het menu gezet kunnen worden
“We” moeten met zijn allen bereid zijn om een eerlijke prijs te betalen voor dierlijke producten waarbij de boer een eerlijke prijs ontvangt en voldoende bestaanszekerheid heeft in een bedrijf dat tot minder stikstofuitstoot leidt.
De transport van producten uit het buitenland kan verminderd worden zodat er meer inheemse producten worden gegeten en minder wordt weggegooid.
En, waar mogelijk, inzetten op goede innovatie en circulaire bedrijven om verspilling van grondstoffen tegen te gaan.