Zoete killer(s)?

De oudste kunstmatige zoetstoffen: sacharine en cyclamaat

In 1879 ontdekte de Amerikaan Fahlberg per toeval dat sacharine (E954) gemaakt kon worden uit bepaalde stoffen die voorkomen in koolteer. Sacharine werd in de VS vooral tijdens de eerste wereldoorlog veel gebruikt, omdat er toen een tekort was aan suiker. Het werd pas echt populair in de jaren zeventig toen er steeds meer mensen wilden afvallen.
In 1937 ontstond cyclamaat (E952) als bijproduct toen de Amerikaan Sveda bezig was om een medicijn tegen koorts te ontwikkelen. Cyclamaat werd in eerste instantie gebruikt om de bittere smaak van medicijnen te maskeren. Eind vijftiger jaren werd het verwerkt als zoetstof in tabletjes en vloeibare vorm voor diabetici ter vervanging van suiker.

Aspartaam en nog een paar kunstmatige zoetmiddelen

Aspartaam (E951) werd in de VS door Schlatter en Matuur in 1965 ontdekt bij het ontwikkelen van een medicijn om het maagdarmhormoon gastrine te remmen. Aspartaam bestaat uit de aminozuren fenylalanine en asparaginezuur en levert geen energie (calorieën). Fenylalanine is een essentieel aminozuur en kan niet in het lichaam zelf worden gemaakt. Fenylalanine kan door mensen met fenylketonurie (PKU) niet worden afgebroken. Asparaginezuur kan wel in het lichaam zelf worden gemaakt. Aspartaam wordt sinds eind zestiger jaren als zoetstof gebruikt in allerlei producten.
In 1967 werd acesulfaam-K (E950) bij toeval tijdens het ontwikkelen van nieuwe medicijnen door de Duitsers Clauss en Jenssen uitgevonden. Verder werd in de zestiger jaren nog de zoetstof neohesperidine (E959) uit sinaasappelschillen ontwikkeld en in 1976 volgde nog de stof neotaam (E961). Neotaam bevat evenals aspartaam ook fenylalanine.

Stevia, een natuurlijk zoetmiddel

In de tachtiger jaren kwam stevia (E960) in de belangstelling als natuurlijke energievrije zoetstof. Stevia wordt in Zuid-Amerika gewonnen uit steviaplant. Tegenwoordig wordt stevia ook in Azië geteeld. Het heeft een enigszins bittere nasmaak die verdoezeld kan worden als er een klein beetje suiker aan toegevoegd wordt.
Stevia is een energievrije zoetstof van natuurlijke oorsprong en er is veel interesse bij de consument. De EFSA vindt stevia veilig genoeg, maar merkt wel op dat de hoeveelheden in de voedingsmiddelen zorgvuldig moeten worden bepaald om de aanvaardbare dagelijkse inname niet te overschrijden. Alle nieuwe voedseltoevoegingen dienen eerst een veiligheidscheck te hebben ondergaan voordat ze worden toegelaten op de markt. Voor natuurlijke stoffen geldt namelijk ook dat ze ook schadelijke bijwerkingen kunnen hebben.

Kunstmatige zoetstoffen omstreden

Van sacharine en cyclamaat werd beweerd dat ze kankerverwekkend zouden zijn, maar in het onderzoek waarin dit werd aangetoond werden onwaarschijnlijk grote hoeveelheden gebruikt. Bovendien bleken de gebruikte ratten extra gevoelig te zijn voor blaastumoren. Sacharine en cyclamaat werden voor het laatst op hun veiligheid beoordeeld in 1995.
Hoewel aspartaam in februari 2011 al veilig bevonden werd door de Europese Voedsel en Waren Autoriteit (EFSA), is de consument nog steeds sceptisch. Zo werd er vorig jaar nog in Radar beweerd dat aspartaam kankerverwekkend is en er circuleren meerdere hoaxes dat mensen verlamd kunnen raken en andere schadellijke effectgen ondervinden door het gebruik van aspartaam, maar wetenschappelijke onderbouwing hiervoor is nooit gevonden. Onder politieke druk vanuit de Raad van Europa heeft de risicoanalyse eerder plaatsgevonden dan door de EFSA was gepland, maar aspartaam werd opnieuw veilig bevonden.
De andere kunstmatige zoetstoffen (acesulfaam-K, neohesperidine en neotaam) zijn veilig bevonden in respectievelijk 2000, 1988 en in 2007 voor menselijke consumptie en (b)lijken minder onder vuur te liggen dan aspartaam. Neotaam bevat fenylalanine, maar volgens het EFSA  (zie pagina 30) en de Engelse PKU-society (zie pagina 15) kan dit wel door PKU-patiënten worden gebruikt, terwijl het Voedingscentrum aan PKU-patiënten adviseert om het gebruik van neotaam te mijden.

Conclusies

1. Hoewel de kunstmatige zoetstoffen goed zijn onderzocht blijft het zaak om de vinger aan de pols te houden. Het is merkwaardig dat de EFSA gelijk een extra onderzoek inlast naar de veiligheid van aspartaam als reactie op politieke druk, terwijl sacharine en cyclamaat zijn al bijna 20 jaar en neohesperidine al 25 jaar niet meer geëvalueerd zijn. Deze stoffen kunnen nog steeds gewoon worden gebruikt.
2. Stevia heeft wel een natuurlijke oorsprong, maar uit de veiligheidsevaluatie blijkt dat de aanvaardbare dagelijkse inname toch overschreden kan worden.
3. Hoewel zoetstoffen als veilig worden aangemerkt is het raadzaam om toch voortdurend te monitoren of dat (nog) wel klopt.
4. Het is aan te raden om geen overmatig gebruik te maken van zoetstoffen. Dat klinkt als een open deur, maar wie suikervrije frisdrank gebruikt kan gauw een behoorlijke dosis per dag binnenkrijgen.
5. Als zoetstoffen worden gebruikt om af te vallen valt te overwegen om meer in te zetten op het langzaam aan afbouwen om de zoete smaak af te wennen.